Kolbuszowa

Kultura łużycka należy do najciekawszych ludów, występujących w pradziejach naszego kraju. Zjawiła się tu ona z początkiem III okresu epoki brązu, tzn. około 1300 lat p.n.e. Według uznanych poglądów powstała ona z kultury przedłużyckiej i trzcinieckiej, przy czym pierwszej wymienionej przypisuje się ostatnio coraz większą rolę.

Nazwę swą kultura łużycka zawdzięcza Łużycom, gdyż właśnie tam odkryto pierwsze, typowe dla niej stanowiska, cmentarze ciałopalne. Zajmowała ona olbrzymie terytorium: obszar prawie całej Polski poza północno – wschodnim jej skrawkiem, wschodnią część Niemiec Republiki Demokratycznej, a także północne partie Czechosłowacji. Wschodnia jej granica zamyka się mniej więcej na linii Bugu i górnego Sanu, przy czym w niektórych miejscach wychyla się nieco na wschód. Ze względu na zajmowanie tak olbrzymiego terytorium, łatwo dopatrzyć się w poszczególnych regionach różnic w kulturze materialnej, które wskazują na istnienie pewnych lokalnych grup ludności.

W Polsce południowej wydzielono dwie grupy: górnośląsko – małopolską i tarnobrzeską. Ta ostatnia zajmowała obszar województwa rzeszowskiego, południowo zachodnią część województwa lubelskiego i południowo – wschodnie połacie województwa kieleckiego. Znana jest ona z około 200 stanowisk rozmieszczonych w około 150 miejscowościach. Z liczby tej 7 stanowisk znajduje się w obrębie powiatu kolbuszowskiego /Jagodnik stan. 1, Kopcie stan. 5, Majdan stan. 2, Ostrowy Tuszowskie stan. 1, Trzęsówka stan. 1, Trzęsówka stan. 2 oraz Turza stan. 1/.

Tę stosunkowo skromną liczbę stanowisk kultury łużyckiej na naszym terenie należy w pewnym sensie tłumaczyć niedostatecznym jeszcze stanem badań, a przede wszystkim dość dużą odległością od większych rzek. Zdecydowana większość obiektów grupy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej skupia się nad rzekami: Wisłą, Sanem, Wisłokiem i Wisłoką lub w bliskim sąsiedztwie tych rzek.

Warto zwrócić uwagę, że stanowiska łużyckie w okolicy Kolbuszowej znajdują się w bliskim sąsiedztwie rzek miejscowych. Najwcześniej odkrytym łużyckim stanowiskiem na omawianym terenie jest cmentarzysko w Majdanie. Zwrócił na nie uwagę z początkiem naszego stulecia Włodzimierz Demetrykiewicz. Pozostałe stanowiska odkryte zostały w latach 1944 – 1961, a głównie w latach 1958 – 1961 przez M. Skowrońskiego i autora niniejszego artykułu. Według notatek K. Rogawskiego, cmentarzysko ciałopalne, bliżej kulturowo i chronologicznie nieoznaczone miało znajdować się w Woli Raniżowskiej. Bardzo możliwe, że było to stanowisko łużyckie, lecz dotąd informacji tej nie udało się uściślić. Cmentarzyska są bardzo charakterystycznymi stanowiskami dla kultury łużyckiej. W grupie tarnobrzeskiej jest ich około 150. Najciekawsze odkryto dotąd w: Trzęsówce pow. Kolbuszowa, Sokolnikach, Machowie, Knapach, Gorzycach i Zbydniowie pow. Tarnobrzeg, Kopkach, Ulanowie – Zwolakach pow. Nisko oraz Grodzisku Dolnym pow. Leżajsk.

Na terenie omawianym oprócz Trzęsówki i Majdanu, cmentarzysko znajdowało się również w Kopciach. W Kopciach przeprowadzono drobne badania w r. 1960, lecz wyniki ich są niezbyt zadowalające. Obiekt ten jest zupełnie zniszczony. Niezwykle interesujące natomiast jest cmentarzysko w Trzęsówce. Prace wykopaliskowe, prowadzone tu w latach 1959 i 1961 dały wprost rewelacyjny wynik. Pozwalają one twierdzić, że było to najbogatsze z odkrytych dotąd cmentarzysk w grupie 4 tarnobrzeskiej i jedno z najbogatszych w kraju. Odkryto nań 336 grobów ciałopalnych z bardzo interesującym wyposażeniem. Przedstawia ono olbrzymią wartość naukową w sensie poznania wielu zagadnień związanych z grupą tarnobrzeską. Dotyczy to kultury materialnej, czasokresu istnienia tejże grupy, jej kontaktów z kulturami scytyjskimi, ówczesnych stosunków społecznych, a także innych spraw.

O ile cmentarzyska w kulturze łużyckiej spotyka się bardzo często, to z osadami sprawa przedstawia się wprost odwrotnie. W grupie tarnobrzeskiej odkryto je dotąd zaledwie w 11 miejscowościach (Dąbie k. Dębicy pow. Mielec, Jarosław, Ostrowy Tuszowskie pow. Kolbuszowa, Orzechowce pow. Przemyśl, Przeworsk, Rudnik pow. Nisko, Rzeszów, Trzęsówka pow. Kolbuszowa, Turbia pow. Tarnobrzeg, Wietrzno pow. Krosno oraz Zalesie pow. Rzeszów), z których 2 występują na terenie najbardziej nas interesującym. Osada w Ostrowach Tuszowskich znajdowała się na piaszczystym wzniesieniu znanym Dziglowa Góra oraz w bliskim jego sąsiedztwie w północnej części wsi. Jest ona bardzo mocno zniszczona. Wykazały to prace wykopaliskowe przeprowadzone nań w r. 1962. Na zachodnim zboczu wzniesienia zauważono ślady zniszczonych jam, a nieco lepiej zachowane ziemianki wystąpiły w bliskim sąsiedztwie poniżej. Wypełniał je ciemnoszary, dość zbity piasek, zawierający ułamki ceramiki oraz grudki przepalonej gliny z odciskami roślin. Bardziej ciekawą jest osada w Trzęsówce na stan. 2, położona na północnym zboczu piaszczystych wzniesień w południowej części wsi. Zajmowała ona przestrzeń (według dotychczasowego stanu badań) co najmniej 1 ha. Przekopano powierzchnię około 12 arów, odkrywając ponad 120 małych jam. Rzuty ich pokazywały się już na głębokości ok. 20 cm, a dna występowały nie głębiej jak na 100 cm. Jamy te miały najczęściej kształt kolisty o średnicy około 60 – 70 cm. Było także kilka jam większych o średnicy dochodzącej do 150 cm i głębokości do 180 cm. Wnętrze jam wypełnione było ciemnoszarym piaskiem, stosunkowo mocno zbitym. Znajdowały się w nich także ułamki naczyń, grudki przepalonej gliny, a w niektórych zauważono ślady spalenizny. Funkcję naszych ziemianek trudno jest ustalić. Wymiary ich sugerują, że miały one raczej inne przeznaczenie niż mieszkalne. Wyjaśnić to będzie można po całkowitym opracowaniu wyników badań tejże osady.

Dotychczasowa obserwacja materiałów ceramicznych z omawianego obiektu wskazuje, że był on prawdopodobnie współczesny cmentarzysku, znajdującym się w tej miejscowości na stan.1. Cmentarzysko wspomniane najprawdopodobniej należy datować na czasy od V okresu epoki brązu do wczesnego okresu lateńskiego, czyli na lata około 900 – 300 p.n.e. Bardzo możliwym jest, zatem, że na cmentarzysku tym pogrzebani są mieszkańcy osady ze stan. 2. Zaznaczyć warto przy tym, że na terenie Polski bardzo mało znanych jest miejscowości, w których odkryto i cmentarzysko i osadę kultury łużyckiej.

Oprócz obiektów omówionych trzeba zwrócić uwagę na znaleziska ceramiki kultury łużyckiej w Jagodniku stan.1 oraz w Turzy stan. 1, co do których nie wiadomo jeszcze z jakiego typu obiektem należy je łączyć. Mogą to być cmentarzyska lub osady. Sprawę tą można będzie wyjaśnić w oparciu o wyniki badań wykopaliskowych na tych stanowiskach. Znane stanowiska archeologiczne kultury łużyckiej w okolicy Kolbuszowej stanowią wprawdzie stosunkowo małą grupę, lecz odkryte nań zabytki pozwalają na dokonanie przynajmniej częściowej syntezy pradziejów tejże ludności. Najwięcej materiałów dostarczyło tu cmentarzysko z Trzęsówki stan. 1.

W świetle posiadanych źródeł archeologicznych stwierdzić można, że kultura materialna ludności łużyckiej w powiecie kolbuszowskim stała na wysokim poziomie. Daje się to zauważyć w ceramice, a także w przedmiotach metalowych czy szklanych. Wśród naczyń wyróżnić można kilka typów: dwustożkowate, garnki jajowate, misy, czerpaki, a także placki – talerze. Naczynia dwustożkowate pełniły przeważnie funkcje popielnic. Garnki 5 jajowate używane zarówno jako urny jak i do użytku domowego. Podobnie przedstawia się sprawa z czerpakami i misami, które spotyka się i na cmentarzyskach i w obrębie osad. Na cmentarzyskach misy pełniły funkcje nakryć popielnic, w czerpakach zaś składano zmarłym pożywienie, gdyż wymagały tego ówczesne wierzenia. Naczynia, tak licznie występujące na stanowiskach kultury łużyckiej, mimo iż były lepione ręcznie dowodzą doskonałego kunsztu swych wytwórców. Bardzo często są one pięknie zdobione. Na uwagę zasługują między innymi garnki jajowate posiadające pod krawędzią rzędy dziurek.

Prof. dr J. Kostrzewski, najwybitniejszy polski archeolog, uważa je za wynik oddziaływania kultury scytyjskiej. Zgadzają się z tym również archeologowie radzieccy. Z przedmiotów brązowych odkrytych w Trzęsówce na stan. 1 wymienić należy: kolczyki gwoździowate typu scytyjskiego, szpile z główką rozklepaną i zwiniętą w uszko, pierścionki względnie kolczyki spiralne zdobione niekiedy uzwojeniem lub paciorkami ceramicznymi, bransolety spiralne, pierścienie blaszane, paciorki spiralne z okrągłego drutu, zawieszki binoklowate, kółka, zawieszkę blaszaną itp. Niektóre z ozdób brązowych są bardzo ciekawymi ze względu na swe pochodzenie i chronologię. Wymienić tu trzeba przede wszystkim kolczyki gwoździowate typu scytyjskiego. Były to ozdoby uszu, charakterystyczne głównie dla kultur scytyjskich. Od Scytów zapoznała się z nimi kultura łużycka, zwłaszcza jej tarnobrzeska grupa.

Z 16 miejscowości, w których je dotąd odkryto w obrębie całego terytorium kultury łużyckiej, 7 miejscowości znajduje się w obrębie grupy tarnobrzeskiej /Kopki i Przędzel pow. Nisko, Gorzyce, Machów i Sokolniki pow. Tarnobrzeg, Trzęsówka pow. Kolbuszowa oraz Grodzisko Dolne pow. Leżajsk/. Można, zatem stwierdzić, że są one typową ozdobą tejże grupy. Rozpowszechnienie ich na omawianym terenie sugeruje istnienie pokojowych, handlowych kontaktów grupy tarnobrzeskiej ze Scytami. Bardzo interesującą jest chronologia niektórych z wymienionych ozdób. Otóż są pośród nich takie, które najprawdopodobniej należy datować na wczesny okres lateński, a więc na IV wiek p.n.e. Jest to bardzo ważnym dla wyjaśnienia zaniku grupy tarnobrzeskiej. Ozdób żelaznych jest znacznie mniej niż brązowych. Są wśród nich bransolety, szpile oraz grube skręty spiralne /pierścienie/. Najmniejszą grupę ozdób przedstawią przedmioty szklane, reprezentowane przez paciorki o przekroju soczewkowatym lub romboidalnym. Pochodzenie ich trudno jest bezbłędnie ustalić. Bardzo możliwe, że należy łączyć je ze Scytami, lecz nie można wykluczyć pochodzenia ich z kręgu kultury halsztackiej.

Problem początków kultury łużyckiej w okolicy Kolbuszowej nie jest jeszcze dostatecznie poznany. Wydaje się, iż pojawiła się ona tu nie wcześniej jak w IV okresie epoki brązu. Chcąc lepiej to poznać trzeba będzie dokonać jeszcze wielu badań terenowych. Znacznie więcej posiadamy materiałów do poznania schyłkowej fazy kultury łużyckiej. Chronologia niektórych kolczyków gwoździowatych upoważnia nas do stwierdzenia, że kultura łużycka istniała tu jeszcze w IV wieku p.n.e., a więc wtedy, gdy znikła na innych terenach kraju. 
Kazimierz Moskwa